किरात चाड: चासोक तङ्नामको छोटो जानकारी – मञ्जुल याक्थुम्बा
पृष्ठभूमि:
यस देशका तमाम आदिवासी जनजातिहरूले परम्परादेखि मानिल्याएको आआफ्नो मौलिक चाडलाई दोस्रो दर्जाको चाड सम्झी बलात् लादिएको दशैँलाई सर्वोपरि राष्ट्रिय चाडकै रूपमा मानी आएकै थिए । तर लाखौँलाख खादिवासी जनजातिहरूको घोरविरोध हुँदाहुँदै पनि बलमिचाइद्वारा यस देशका हिन्दू धर्मावलम्बी सत्ताधारीहरूले नेपाल अधिराज्यलाई हिन्दू राज्य भनी संविधानमै घोषणा गराई धर्मलाई राजनीतिकरण गरेको र दशैँ हिन्दूहरूको मात्र चाड भएको गाँठी कुरो बुझेपछि यस देशका आदिवासी जनजातिहरूमा असन्तोष र आक्रोशको लहर असह्य भएर उर्लिएको हुँदा उनीहरूमा बलात् लादिएको दशैँलाई अकाट्य प्रमाणहरूको आधारमा आदिवासी जनजातिहरूको चाड हुँदैहोइन, छँदैथिएन भन्ने निस्कर्षमा पुगेर नै २०४६ सालदेखि दशैँ मान्न छोडेका हुन् । यसै सन्दर्भमा हामी किरात लिम्बूहरूले पनि हाम्रो गर्दनमा बलात् भिराइएको दशैँरूपी जुवालाई मिल्काएर आफ्नै मौलिक किरात चाड चासोक तङ्नामलाई सर्वोपरि मानेर पुनर्जीवित गराइएको मात्र हो । नयाँ चाडको सृजना गरेको होइन । लिम्बूहरूको चासोकथिसोक चाड लिम्बूवान क्षेत्रका प्रत्येक घरमा परम्पारदेखि रहेक वर्ष धुमधामका साथ मनाइआएको चाड हो ।
आदिवासी जनजातिहरूमा खेतीपातीको थालनी भएपछि लगाएको नयाँ बाली पाकेपछि भित्राई सर्वप्रथम आआफ्नो इष्टदेवता र पितृहरूलाई आव्हानगरी उनीहरूमा नयाँ पाकेको अन्नहरू अर्पण गरी उनीहरूसँग अनुमति मागेर मात्र नयाँ अन्नहरू खाने आदिवासी जनजातिहरूमा प्रचलन अद्यापि कायम छ । यो (न्वागी पूजा) चाड मेचिदेखि महाकाली र हिमालदेखि तराईसम्मका आदिवासी जनजातिहरूले मङ्सिर पूर्णेताका सम्पन्न गर्दछन् । यो चाडलाई लिम्बूहरूले ‘चासोक तङ्नाम’, राईहरूले ‘साकेवा/साकेला’, याक्खाहरूले ‘चासुवा’ र सुनुवारहरूले ‘फोलषादर’ को नामले किरात चाड मनाउने गर्दछन् । कसैले भोगबलि र कसैले सात्विक तरिकाले पुरोहितद्वारा यो चाडपूजा सम्पन्न गर्दछन् । यही मौलिक चाडलाई पुनर्जीवित गराएर निरन्तरता दिई भव्यरूपले राष्ट्रिय स्तरमै मनाउने उद्देश्यले चारै किरात संस्थाहरू किरात याक्थुङ चुम्लुङ, किरात याक्खा छुम्मा, किरात सुनुवार सेवा समाज र किरात राई यायोक्खाको संयुक्त प्रयासमा मङ्सिर पूर्णेताका त्रयोदशी, चतुर्दशी र पूर्णेसम्म तीनदिन किरात चाडको उपलक्ष्यमा अधिराज्यव्यापी सार्वजनिक विदाको घोषणा गरी पाउन श्री ५ को सरकारसमक्ष माग प्रस्तुत गरेकोमा मङ्सिर पूर्णेका दिन एकदिन मात्र किरात चाडलाई मान्यता प्रदानगरी सो दिन अधिराज्यभरिका किरात धर्मावलम्बीहरूलाई गत सालदेखि सार्वजनिक विदादिने घोषणा नेपाल राजपत्र भाग ५० अङ्क ५१ मिति: २०५८/१२/२६ को राजपत्रमा समेत श्री ५ को सरकारको सूचना प्रकाशित भैसकेको कुरा सर्वविदितै छ । हाम्रो मागलाई आंशिक रूपमा भए पनि श्री ५ को सरकारले मान्यता प्रदान गरेकोमा यसलाई सकारात्मक रूपमा लिनुपर्छ ।
चासोक–थिसोक पूजाको सामग्रीहरू र पूजाविधि
(क) नयाँ अन्न मकै, कोदो, धान आदि पाकेपछि घरको मूली आइमाईले चोखोनितोगरी धान र कोदोको बाला टिपी ल्याउँछन् । धानको बालाबाट धान झारेपछि त्यसलाई हाँडीमा भुटी ओखलीमा कुटेर च्युरा बनाइन्छ भने नङ्ले छोडाएको नयाँ धानको अक्षता चामल बनाइन्छ ।
(ख) कोदोको बालालाई हातले माडेर गेडा निकालिन्छ । कोदोको गेडा, मर्चा र पानी मिसाएर पूजाको लागि जाँड साप्तोक बनाइन्छ ।
(ग) नरकट वा मालिङ्गो वा निगालो आदिको तल्लोपट्टि भुइँमा गाड्न सजिलो हुनेगरी चुच्चो पार्ने र माथिपट्टि मुठारेको ढुङ्गो ५–६ इन्च लामो बनाई त्यसभित्र साप्तोक हाली थि: तङ्बा बनाइन्छ । तङ्बा बनाउने वस्तुबाटै सिन्का बनाई पिचिङ (पाइप) तङ्बामा हाल्ने र तङ्बालाई केराको पातले छोपी पिचिङले छेडेपछि पूजाको लागि तङ्बा तयार हुन्छ ।
(घ) वासो फुङ्वेत् (चिण्डो) वा लोहेोटा/डबकामा वादुम्पक्वा (चोखो पानी) हाली वासाङ्ना वा लाइक्इक्सो (केराको पातलाई बेरेर बनाएको पानी छर्कने वस्तु) तयार गर्नुपर्छ ।
(ङ) विभिन्न प्रकारका फलफूल, सुकेको तीतेपाती र धूपीको धूलो धूप, सालधूप, अन्य सुगन्धित धूपहरू, भेटी, च्युरा, अक्षता तयार गर्नुपर्छ ।
(च) ३ देखि ६ इन्च गहिरो जमिन खनेर निक्लेको माटोले जमिन सम्याउनुपर्छ । सम्याइएको जमिनमा पूजागरिने विभिन्न देवीदेवताहरूको लागि सुल्टैसुल्टो पारी केराको पात दुईसरो पात ओछ्याई लासो (पूजाथान) बनाइन्छ । लासोथाप्ने तरिका कहीँकहीँ फरकफरक पनि हुन्छ ।
(छ) युमा साम्माङ र थेबा साम्माङको थानमा भने माथि उल्लिखित सामग्रीहरूका अतिरिक्त थालमाथि फुङसारी (कलश) र दीयो जलाई पूजा गर्नुपर्छ । घरभित्र लासो थाप्दा जमिन खनी सम्याउनु पर्दैन ।
चासोक थिसोक पूजा कसले, कहाँ, कसरी र कहिले गर्ने ?
दश लिम्बूवान सत्र थुमका विभिन्न ठाउँहरूमा सम्पूर्ण लिम्बूहरूले पूजी ल्याएको देवीदेवताहरू उहीउही नै हुन् । तिनीहरूको नामाकरण र पूजा गरिने तरिकामा केही फरक हुनसक्छ । तर मौलिक कुराहरूमा फरक छैन । माथि उल्लेखित तयार पारिएका आवश्यक सामग्रीहरूमध्येबाट बाहिर पुजिने देवदेवताहरूको लागि खनी सम्याइएको जमिनमा प्रत्येक देवीदेवताको लागि लासोअगाडि १/१ जोर तङ्बा ठड्याउनुपर्छ । पूजा सकिएपछि तङ्बाको जाँड पिचिङले लासोमा छर्केर वा चढाएर तङ्बाहरू लडाइदिनुपर्छ ।
पूजा गर्ने विधि, तरिका र मुन्धुम जान्ने जोसुकैले पनि यो पूजा गर्न हुन्छ । तर धेरैजसोले देवारी, माङ्देम्बा, फेदाङ्माहरूद्वारा नै यो पूजा सम्पन्न गराउँछ्न । गाउँघरमा देवारी वा फेदाङ्मा कमै हुन्छन् । त्यसैले फेदाङ्मा र सम्बन्धित घरपरिवारको अनुकूलअनुसार गाउँका पैत्येक घरमा पालोपालो गरी पूजा सम्पन्न गराउँछन् । यो पूजा साँझपख सुरु गरिन्छ । पूजा सम्पन्न गरिसकेपछि फेदाङ्मा वा देवारीले नयाँ पाकेको अन्नको च्युरा र अक्षताका साथ अन्य चढाइने चीजबिजहरू बलिरहेको चुल्होमा चढाउँछन् । पूजा सकिनासाथ याबोहरू (मैनामहरू) घरपरिवारका सम्बन्धित सदस्यमा आशीर्वादका साथ देवारीले फिर्ता दिने काम गर्छ । त्यसपछि सबैमा प्रसाद वितरण र खानपिन सुरु हुन्छ । पूजाको भोलिपल्ट नजिक रहेका दाजुभाइ, चेलबिेटी र इष्टमित्रहरूलाई समेत बोलाई गच्छेअनुसार आतिथ्य अर्पण गर्ने र छिमेकीहरूको घरघरमा पूजाको प्रसाद वितरण गरिन्छ ।
चासोक थिसोक पूजामा पूजिने देवीदेवताहरू :
१. मिसेक्पा – सम्पन्न गरिन लागेको पूजाकार्य बिघ्नबाधारहित सम्पन्न होस् भन्नाका लागि सर्वप्रथम मिसेक्पाको पूजा गरिन्छ ।
२. कुइकुदाप वा ताफेÞम्बा वा ताम्भुङ्ना – गृहस्थी जीवनमा विघ्नबाधा नदिइयोस भनी मनाइने शिकारी वनदेवता वनदेवीहरू यस प्रकार छन् ।
(क) तक्सङ्बा – विघ्नवाधा नाशक शिकारी देवता ।
(ख) सिरिङ्मा वा मुदेन्हाङ्मा – किरात लिम्बूहरूको रक्षागर्न उत्तरबाट याक्थुङ्लाजे प्रवेशगरेकी देवी ।
(ग) तेन्छामा – दक्षिणबाट याक्थुङलाजे प्रवेश गरेकी देवी ।
(घ) खञ्जमा वा खजमा – कहिले उत्तर कहिले दक्षिणतिर घुमिहिँड्ने देवी ।
(ङ) वजमा – बिजुवा, येबा, येमा, फेदाङ्मा आदि तान्त्रिकहरूबाट पनि गुरु मानिएकी उनीहरूमा शक्ति प्रदान गर्ने देवी ।
(च) वरक्पा या वरक्मा– पोखरी, तालतलाउ, नदीनाला, महासागर आदि पानीजन्य आपदविपदबाट रक्षागर्ने देवी ।
मिसेक्पा र कुइकुदापहरू अर्थात् ताम्भुङ्नाको बाहिर पूजा सम्पन्नगरेपछि घरभित्रका अर्थात् हिम्साम्माङहरूको पूजा निम्नअनुसार गनुपर्छ ।
३. काप्पोबा हिमसाम्माङ – घरको रक्षागर्ने बूढाबाजे देवता ।
४. काशीहाङ्मा – युमासाम्माङसँग साथ लागिआएकी उनको सहयोगी देवी ।
५. युमासाम्माङ – तागेरानिङ्वाफुमाङ मातृशक्तिको रूपमा प्रकट भएकी लिम्बूहरूको सर्वोपरि इष्टदेवी ।
६. थेबासाम्माङ – तागेरानिङ्वाफुमाङ पितृशक्तिको रूपमा प्रकट भएका लिम्बूहरूका आदि पुरुष देवता अर्थात् अग्रज देवता (बाजे देवता) ।
७. थुङ्दाङ्बा– अन्नवाली उत्पादनमा घामपानी मिलाई उब्जा गराइदिने, सूर्यदेवता ।
८. पहिलोपटक बीउजिनहरूको जोहोगरी (खोजविनगरी) आफ्ना माइतीहरूलाई अन्न उत्पादन गरी प्राणधान्नमा सेवा पुर्याउने सिबेर याक्थुङ्मा, सिबेरा याभुङ्ग्रेक्मा नामक चेली ।
९. कसैकसैले चखोबालाई पनि चासोकथिसोकमा पूजा गर्दछन् ।
किरात लिम्बूहरूको चासोक तङ्नामलाई स्वस्फुर्त रूपले निरन्तरता दिन नसकिएसम्म सामूहिक रूपमा चुम्लुङको सकृयतामा चासोक तङ्नाम मनाउन २०५१ सालदेखि सुरु गर्ने निर्णय भएको हो । तर हाम्रा ११ जिल्ला शाखाहरू र २१२ गाउँ विकास शाखाहरूमा हामीले चाहेजति प्रचारप्रसार गर्न सकेका छैनौँ । साँच्चै भन्ने हो भने चुम्लुङकै नेतृत्व गर्ने व्यक्तिहरूबाट हाम्रो चाडलाई निरन्तरता दिन प्रभावकारी भूमिका खेलिनुपर्ने हो । सबूद प्रमाणका आधारमा दशैँ हाम्रो चाड होइन र हाम्रो मौलिक चाड चासोक थिसोक अर्थात् चासोक तङ्नाम नै हो भन्ने निक्र्यौलमा हामी पुग्यौँ भने श्री ५ को सरकारले पनि हाम्रो चाडलाई मान्यता दिई सार्वजनिक विदासमेत घोषणा गरिसक्दा पनि हामी हाम्रो चाडलाई गौण सम्झन्छौँ अर्थात् यसलाई निरन्तरता दिनमा लागिपरी गर्दैनौँ भने हामीजस्तोको धर्म, संस्कृति नमासिए अरु कसको मासिन्छ त ? अत: यस संवेदनशील विषयमा निम्नानुसार कार्य गरी हाम्रो मौलिक चासोक तङ्नामलाई बचाइराख्न सम्पूर्ण किरात लिम्बूहरू समर्पित होऔँ भन्ने निवेदन गर्दछु ।
(१) हाम्रो मौलिक एवम् मुख्य चाड चासो तङ्नाम नै हो भन्ने कुरा कहिल्यै नभुलौँ ।
(२) जसरी हिन्दू, इस्लाम, ईसाई आदि धर्मावलम्बीहरू आफ्नो चाडलाई श्रद्धापूर्वक मान्ने गर्छन् त्यस्तै हामी पनि हाम्रो परम्पारदेखिको मौलिक चाडलाई मङ्सिर पूर्णेताका त्रयोदशीदेखि पूर्णेसम्म तीनदिन आआफ्नो घरमा चासोकथिसोक पूजागरी भव्यताका साथ चासोक तङ्नाम चाड मनाऔँ ।
(३) वितेका रीसरागलाई बिर्सेर चासोक तङ्नाममा आत्मीयताका साथ भेटघाट र शुभकामना आदानप्रदान गरौँ ।
(४) चासोक तङ्नामको शुभ उपलक्ष्यमा पाहुनाहरूको आदानप्रदान गरी खानपिन गरौँ ।
(५) नवविवहित बेहुला बेहुली र अन्य चेलीबेटीहरू हुक्वा र चेसुङका साथ चासोक तङ्नाममै माइती र ससुराली जाने गरौँ ।
(६) केन्द्रदेखि जिल्ला र गा.वि.स. शाखाका पदाधिकारी एवम् सदस्यहरूले अनिवार्य रूपमा चासोक तङ्नाम मनाउनमा सहभागी भएर यस चाडको महत्वबारे गर्वका साथ व्यापक
प्रचारप्रसार गरौँ ।
(७) प्रत्येक वर्ष जिल्लाजिल्ला र गाउँगाउँमा स्वस्फुर्त रूपले भव्यताका साथ चासोक तङ्नाम मनाउन जिल्ला र केन्द्रबाट लिम्बूवान क्षेत्रहरूको भ्रमण कार्यक्रम राखौँ ।
(८) साम्बाहरू, येबाहरू उपलब्ध हुन्छन् र अनुकूल मिल्छ भने चासोक तङ्नामको अवसरमा माङ्हुप वादेम्मा एकराते तङ्सिङतक्मा पनि गर्न सकेमा हाम्रो संस्कृतिको संरक्षण गर्नमा ठूलो टेवा मिल्ने थियो ।
(९) यसभन्दा अघि आआफ्नो अनुकूलअनुसार बेग्लाबेग्लै दिनहरूमा सम्पन्न गरिआएको चासोकथिसोक पूजालाई यसपालादेखि मङ्सिर पूर्णेताका त्रयोदशीकै दिनमै सम्पूर्ण लिम्बूहरूले अनिवार्य रूपमा एकैदिनमा सम्पन्न गरौँ र चतुर्दशी तथा पूर्णेका दिनहरूमा पाहुनाहरूको आदानप्रदान गरी खानपिन गरौँ ।
(१०) किरात लिम्बूहरूमा कुनै देवीदेवताको तुरुन्तै पूजाआजा गर्न अनुकूल नमिलेमा भाकल गर्ने वा भाग छुट्टयाइराख्ने र (पशुपक्षीको बलि दिनुपर्ने भए पानीपारी राख्ने पनि भनिन्छ) अनुकूल समयमा भाकल गरिएको देवीदेवतालाई पूजागरी मनाउने चलन छ ।
त्यसैले लिम्बूहरूको मुख्य बाली कोदो र धान कुनै वर्ष चासोक तङ्नामभन्दा अघि नै पाक्नसक्ने भएकोले यस्तो परिस्थितिमा पाकेको कोदोको दुईतीन बाला र धानको दुईतीन मुठी बालाहरू घरमूली महिलाले चोखोनितो गरी, खेतबाट काटेर ल्याई कसैले नभेट्ने अग्लो, चोखो ठाउँमा झण्ड्याई सुरक्षित राख्ने र चासोक तङ्नामको समयमा निकाली चासोकथिसोक पूजा सम्पन्न गरेमा सम्पूर्ण लिम्बूहरूद्वारा एकैदिनमा चासोक थिसोक पूजा गरी चासोक तङ्नाम भव्यताका साथ मनाउन सकिन्छ ।
यसो गरेमा चासोक तङ्नामअगाडि नै नयाँ अन्नबालीबाट गाउँघरको अनिकाल पनि टर्ने र हाम्रो मौलिक चाडलाई पनि निरन्तरता दिन सजिलो हुन्छ ।
(११) देवारीहरूको मात्र भर नपरी माथि उल्लेख भएअनुसार आआफ्नो घरमा आफैँले पूजा सम्पन्न गर्न सक्नेगरी प्रशिक्षण लिने र दिने अभियान अहिलेदेखि नै चलाऔँ ।
स्रोत:
तान्छोप्पा वर्ष ७, अङ्क ११, विहिबार १४ कात्तिक २०५९, ३१ अक्टोबर २००२
मञ्जुल याक्थुम्बा (२०६२), मौलिक किरात धर्म–संस्कृति: लेख तथा अन्तर्वार्ता सङ्ग्रह, पृ. १९–२५ ।
