के हो उखान-टुक्का ?
नेपाली लोकजीवनमा चलिआएका सारपूर्ण कथन वा लोकोक्तिलाई उखान-टुक्का भनिन्छ जसले विशेष अर्थ वा सन्देश दिन्छ। नेपाली समाजमा प्रचलित केही उखान-टुक्काहरू र तिनका अर्थ
| उखान | अर्थ |
| अँध्याराको काम खोलाको गीत | अर्थ: अर्थहीन काम गर्नु |
| अघिपछि स्याहार चोर आउने दिन विस्याहार | अर्थ: |
| अघि बुढी जानिन, पछि बुढी मानिन | अर्थ: |
| अकवरी सुनलाई कसी लाउनु पर्दैन | अर्थ:राम्रो कुरालाई जाचीरहन पर्दैन |
| अड्को पड्को तेलको धूप | अर्थ:, |
| अगुल्टोले हानेको कुकुर बिजुली चम्कँदा तर्सन्छ | अर्थ: |
| अचानाको चोट खुकुरीले जान्दैन | अर्थ:पिरपर्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ |
| आ | . |
| आफ्नो आङको भैंसि नदेख्ने, अर्काको आङको जुम्रा पनि देख्ने | अर्थ:आफुको केहींपनि नदेख् ने अरुको सानु कुरा पनि देख्ने |
| आफू ताक्छु मुढो, बञ्चरो ताक्छ घुँडो | अर्थ: आफुले एउता सोच्यो अर्कै हुन्छ |
| आकाशको फल आँखातरी मर् | अर्थ: असम्भव कुरालाई चुप लागेर हेर्नु बाहेक उपाए नहुनु |
| आफू नमरी स्वर्ग देखिन्न | अर्थ:आफुले काम नगरुन्जेलसम्म त्यसको प्रतिफल थाहा हुदैन |
| आलु खाएर पेडाको धाक | अर्थ: सानो काम गरेर ठूलो काम गरेको भन्नु |
| आफ्नो दिउँ त मै मरिजाउँ, अर्काको पाए तीनमाना खाउँ | अर्थ: |
| आफू भलो त जगतै भलो | अर्थ: |
| इ | . |
| इन्द्रको अगाडि स्वर्गको वयान | अर्थ: |
| इलमीको भागमा माछा र मासु | अर्थ: काम गर्नेले मिठो खान पाउँछ। |
| ई | . |
| ईख नभएको मान्छे, वीष नभएको सर्प | अर्थ: ईख नभएको मान्छेको केहि महत्त्व हुँदैन |
| कानो गोरूलाई औंसी न पुर्ने | अर्थ: |
| केरा खाँदै सुसेल्दै | अर्थ: |
| कहिले सासुको पालो कहिले बुहारीको पालो | अर्थ: |
| काग कराउँदैछ पीना सुक्दैछ | अर्थ: |
| काला अक्षर भैंसी बराबर | अर्थ: केहि कुरामा ज्ञान नभएकोलाई बुझाउँदा अलमल्ल पर्नु |
| कुकुरको पुच्छर बाह्र वर्ष ढुङ्रोमा हाले पनि बाङ्गाको बाङ्गै | अर्थ: नराम्रो बानि नसुध्रनु |
| कुरो र कुलो जता लग्यो त्यतै जान्छ | अर्थ: गफलाई जसरी बनाएर पनि भन्न सकिन्छ |
| कौवालाई बेल पाक्यो हर्ष न विस्मात् | अर्थ: |
| कमिलालाई मूतको पहिरो | अर्थ: |
| काम गर्ने कालु मकै खाने भालु | अर्थ: एक जनाले काम गर्नु तर त्यसको फल अर्कैले पाउनु |
| क्ष | . |
| . | . |
| ख | . |
| खाई न पाई छालाको टोपी लाई | अर्थ: |
| खाने मुखलाई जुङ्गाले छेक्दैन | अर्थ: कसैको ईच्छा भए, रोक्न सकिन्न |
| ग | . |
| गर्ने भन्ने हनुमान पगरी गुँथ्ने ढेडू | अर्थ: |
| गाई मारी गधा पोस्नु | अर्थ: |
| गाई खानेले बाच्छो खान्छ | अर्थ: |
| घ | . |
| घोडा चढ्ने लड्छ | अर्थ: |
| घिउ केमा पोखियो? भागैमा | अर्थ: |
| घाँटी हेरी हाड निल्नु | अर्थ: आफ्नो क्षमता अनुसार काम गर्नु |
| घरको बाघ वनको स्याल | अर्थ: घरको जनलाई धम्काई हेप्न सक्ने तर अरुसँग चाहिँ हिम्मत नहुनु |
| घरै पिंडालु वनै पिंडालु ससुराली जाँदा बाह्र हातको पिंडालु | अर्थ: |
| ङ | . |
| ‘ ‘ | ‘ ‘ |
| च | . |
| चटपटे साँढेका तीन ठाँउमा डाम | अर्थ: |
| चिप्ला मुखको धमिलो पेट | अर्थ: |
| चिचीको पनि लोभ पापाको पनि लोभ | अर्थ: सबै कुराको लोभ हुनु |
| चिनेको चोरले काट्छ | अर्थ: |
| छ | . |
| छन गेडी सबै मेरी छैनन गेडी सबै टेडी | अर्थ: आफुसँग सम्पत्ति भए सबै नजिक, सम्पत्ति नहुँदा कोहि नहुनु |
| छोरी कुटी बुहारी तर्साउनु | अर्थ: |
| ज | . |
| जाँगर न साँगर खाने बेला आँ गर् | अर्थ: |
| जुन गोरूको सीङ छैन उसैको नाम तिखे | अर्थ: |
| जहाँ स्त्री त्यहाँ श्री | अर्थ: |
| जसले मह काढ्छ उसैले हात चाट्छ | अर्थ: जसले काम गर्छ उसैले नै फल खान्छ |
| जीउको सार घाँटी कुराको सार गाँठी | अर्थ: |
| जुन थालमा खानु त्यही थालमा चुठनु | अर्थ: जुन मानिस सँग सहयोग लियो, त्यसैको विरोध गर्नु |
| जोगीको घरमा सन्यासी पाहुना | अर्थ: |
| जो चोर् त्यस्को ठूलो सोर् | अर्थ: |
| जो लाउँछ चुक्ली उही जान्छ फुक्ली | अर्थ: |
| जो होचो उसको मुखमा घोचो | अर्थ: |
| जोई न जुँगा पोई न पोते, सातु न सोप्र्याक, केरा खाँदै सुसेल्दै | अर्थ: |
| जति जोगी आए कानै चिरिएका | अर्थ: |
| जीउ भए घ्यू पिए | अर्थ: |
| ज्ञ | |
| – | – |
| झ | . |
| झिंगाको सरापले डिंगो मर्दैन | अर्थ: |
| ञ | |
| – | – |
| ट | . |
| – | – |
| ठ | . |
| ठाउँ न ठहर बुढीको रहर | अर्थ: |
| ड | . |
| – | – |
| ढ | . |
| . | . |
| ण | . |
| . | . |
| त | . |
| तीलको पहाड बनाउनु | अर्थ: |
| ताक परे तिवारी नत्र गोतामे | अर्थ: अबसरवादि |
| तैं रानी मैं रानीको भर्ला कुवाको पानी | अर्थ: |
| तित्राको मुखै बैरी | अर्थ: |
| ढ | . |
| देश गुनाको भेष कपाल गुनाको केश | अर्थ: |
| दिन उजेली सुती गुमाई रात उजेली बिस्कुन सुकाई | अर्थ: |
| दुबै हातमा लड्डू | अर्थ: |
| दौरा न सौराको खल्ती | अर्थ: |
| दुई जोइको पोइ कुना पसी रोइ | अर्थ: |
| दूध दिने गाईको लात्ती सहनुपर्छ | अर्थ: |
| ध | . |
| धोवीको कुकुर घरको न घाटको | अर्थ: |
| धनको पखेटा हुन्छ | अर्थ: |
| न | . |
| नमच्चिने पीङको सय झटका | अर्थ: |
| नजाने गाउँको बाटो नसोध्नु | अर्थ: |
| नपत्याउने खोलाले बगाउँछ | अर्थ: |
| नाउँ न जस् खरानी घस् | अर्थ: |
| नाच्न नजान्ने आँगन टेढो | अर्थ: |
| नानी भन्दा आची ठूलो | अर्थ: |
| नाङ्लो ठटाई हात्ती तर्साउनु | अर्थ: |
| नखाउँ भने दिनभरिको शिकार खाउँ भने कान्छाबाबुको अनुहार | अर्थ: |
| नहुनु भन्दा कानो मामा निको | अर्थ: |
| निभ्ने वेलाको बत्ती उज्यालो | अर्थ: |
| नजीकको देउता हेला | अर्थ: |
| प | . |
| पोहोरको मकै धेर यसपालीको जाडो धेर | अर्थ: |
| पशुपतिको जात्रा सिद्राको व्यापार | अर्थ: |
| पहिलेको तीतो पछिको मीठो | अर्थ: |
| फ | . |
| फूलको बास्ना वरिपरि मान्छेको बास्ना डाँडापारी | अर्थ: |
| फोहर गरेपछि दैलो देख्यो | अर्थ: |
| ब | . |
| बैद्यका गलागाँड, ज्योतिषीका छोरी राँड | अर्थ: |
| बाँदरको पुच्छर लौरो न हतियार | अर्थ: |
| बाँदरको हातमा नरिवल | अर्थ: |
| बोल्नेको पीठो बिक्छ नबोल्नेको चामल पनि बिक्दैन | अर्थ: |
| बाख्राले विराउँछ भेडाको कान काट्ने | अर्थ: |
| बिग्रेको घरको भत्केको चाला | अर्थ: |
| बालीनाली अरूको राम्रो, छोराछोरी आफ्नो | अर्थ: |
| भ | . |
| भारी माथि सुपारी | अर्थ: |
| भँडार खनेर आँगन पुर्नु | अर्थ: |
| भेडा भेडासँग बाख्रा बाख्रासंग | अर्थ: |
| म | . |
| मह काढ्नेले हात चाट्छ। | अर्थ: |
| मेरो गोरूको बाह्रै टक्का। | अर्थ: अरूको कुरा सुन्दै नसुनी आफ्नै लिंडेढीपी नछोड्नु। |
| माछा देखे दुला हात, सर्प देखे खोकिलामा हात | अर्थ: |
| मामाको घोडी मेरो हि हि | अर्थ: |
| मुखमा राम राम बगलीमा छूरा | अर्थ: |
| मरेपछि डुमै राजा {यो उखानले निश्चित जातिका मानिसलाई होच्याएको हुनाले विवादित छ} | अर्थ: |
| मर्ने बेलामा हरियो काँक्रो | अर्थ: |
| मुसाको छोरी मुसैलाई | अर्थ: |
| मरेपछि ओखती | अर्थ: |
| य | . |
| र | . |
| रात रह्यो, अग्राख पलायो / रात रहे अग्राख पलाउँछ | अर्थ:जुन कुरो हुनु पर्थ्यो ति कुरो हरू परिवर्तन हुन्छन् , |
| रातभरी करायो दक्षिणा हरायो | अर्थ:जति नै गाह्रो सहेर नि काम गर्दा नि ज्याला नदिनु |
| रोटी चिल्ला मीठा कुरा खस्रा मीठा | |
| ल | . |
| लाटो लड्छ एक बल्ड्याङ बाठो लड्छ तीन बल्ड्याङ | अर्थ: |
| लाटो देशमा गाँडो तन्नेरी | अर्थ: |
| लङ्का जित्ने हनुमान पगरी गुथ्ने ढेडू | अर्थ: |
| लूटको धन फूपूको सराद | अर्थ: |
| लहरो तान्दा पहरो गर्जन्छ। | अर्थ: |
| लासामा सुन छ कान मेरो बुच्चै | अर्थ: |
| लोग्ने स्वास्नीको झगडा परालको आगो | अर्थ: |
| व | . |
| श | . |
| स | . |
| सुनारको सय चोट लोहारको एक चोट | अर्थ: |
| सिपालुले सीप लायो मुखुण्डीले मुख लायो | अर्थ: |
| साँढेको जुधाई बाच्छाको मिचाई | अर्थ: |
| साउनमा आँखा फुटेको गोरूले सधैं हरियो देख्छ | अर्थ: |
| साधुलाई सुली चोरलाई चौतारो | अर्थ: |
| सोझाको सहाय दैव | अर्थ: |
| सस्तो वेसाहा पेट लागि मर् | अर्थ: |
| ष | . |
| ह | . |
| हात्ती आयो हात्ती आयो फुस्सा | अर्थ: |
| हात्तीको मुखमा जीरा | अर्थ: |
| हिस्स बुढी हरिया दाँत | अर्थ: |
| हुने विरूवाको चिल्लो पात | अर्थ: |
| हराएको गाई सूर्यलाई दान | अर्थ: |
– नेपाली विकिपिडिया
